Hiperosmolarna śpiączka nieketonowa to stan, który najczęściej występuje u pacjentów z cukrzycą typu 2, która nie zależy od insuliny. Może być także wywołana przez zakażenia lub czasami jest spowodowana przez czynniki jatrogenne, takie jak stosowanie steroidów lub podawanie roztworów glukozy. Objawy kliniczne tego stanu są podobne do objawów śpiączki ketonowej, z wyjątkiem nadmiernego pragnienia. Istnieje także ryzyko wystąpienia powikłań ośrodkowych w postaci krwotoków śródczaszkowych pochodzenia żylnego przy znacznym odwodnieniu.
Nazwa tego powikłania odzwierciedla jego główną cechę - wysokie stężenie kinetycznie aktywnych cząstek w surowicy krwi, które wystarcza, by zatrzymać produkcję ciał ketonowych, ale nie jest wystarczające, aby zapobiec hiperglikemii. Hiperosmolarna śpiączka nieketonowa jest rzadko diagnozowana i występuje u około 0,04-0,06% chorych na cukrzycę. W większości przypadków dotyczy to pacjentów z cukrzycą typu 2, którzy mają również problemy z nerkami. Osoby starsze i bardzo starsze są szczególnie narażone na ten stan, ponieważ mogą mieć zaburzenia związane z odczuwaniem pragnienia i funkcją nerek.
Wiele czynników może prowokować rozwinięcie hiperosmolarnej śpiączki nieketonowej. Jednym z głównych jest silne odwodnienie, które może poprzedzać ten stan i objawia się nadmiernym pragnieniem oraz częstym oddawaniem moczu przez kilka tygodni lub dni przed wystąpieniem objawów. Osoby starsze są szczególnie narażone na to, ponieważ mogą mieć problemy z odczuwaniem pragnienia oraz zaburzoną funkcją nerek. Inne czynniki ryzyka to niewłaściwe leczenie cukrzycy, obecność innych ciężkich chorób, zmiany w diecie, utrata płynów związana z lekami moczopędnymi lub wymiotami i biegunką oraz przyjmowanie niektórych leków, które mogą wpływać na poziom glukozy we krwi.
W mechanizmie patogenezy tego stanu, niedobór insuliny powoduje, że glukoza krążąca we krwi nie może być używana przez komórki. To prowadzi do stanu hiperglikemii, czyli podwyższonego poziomu cukru we krwi. Komórki ciała zaczynają głodować, co skutkuje rozpadem glikogenu w wątrobie i mięśniach, co dodatkowo zwiększa ilość glukozy w krwioobiegu. To prowadzi do wielomoczu i glikozurii, czyli zwiększonego wydalania glukozy z moczem. Jednakże odwodnienie, utrata płynów i upośledzona funkcja nerek zakłócają ten mechanizm kompensacyjny. To prowadzi do odwodnienia organizmu, hipowolemii (zmniejszonej ilości krwi krążącej), utraty elektrolitów (takich jak potas, sód i chlorek) oraz zaburzenia homeostazy w organizmie. Charakterystyczną cechą hiperosmolarnej śpiączki nieketonowej jest to, że poziom insuliny pozostaje wystarczający, aby zapobiec produkcji ciał ketonowych, ale jest zbyt niski, aby skutecznie obniżyć poziom glukozy we krwi. Produkcja hormonów lipolitycznych, takich jak kortyzol i hormon wzrostu, pozostaje stosunkowo niezmieniona, co dodatkowo wyjaśnia brak kwasicy ketonowej w tym stanie.