Choroba
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem jest zaburzeniem neuroendokrynnym, powiązanym z nadmierną produkcją hormonu prolaktyny przez przedni płat przysadki mózgowej. Zespół ten powoduje różnorodne zaburzenia endokrynologiczne i somatogenne. Objawy mogą obejmować zaburzenia miesiączkowania, mlekotok, hirsutyzm, niepłodność u kobiet, zmniejszone libido, problemy z erekcją, ginekomastię, a także niepłodność u mężczyzn.
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem jest jednym z najczęściej występujących typów dysfunkcji podwzgórza i przysadki, charakteryzującym się nadmierną produkcją hormonu prolaktyny. Choroba dotyka 0,5% kobiet i 0,05% mężczyzn w populacji ogólnej. Stwierdza się ją u około 60% kobiet cierpiących na niepłodność oraz u 15-20% pacjentek z wtórnym brakiem miesiączki. Najczęściej diagnozuje się ją w wieku 20-40 lat. W literaturze medycznej zespół ten bywa również określany jako zespół uporczywego mlekotoku i braku miesiączki u kobiet.
Należy jednak zaznaczyć, że hiperprolaktynemia i zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem nie zawsze są tożsame. Podwyższony poziom prolaktyny w surowicy krwi (hiperprolaktynemia) może być bezobjawowy (biochemiczny), fizjologiczny (w trakcie ciąży, laktacji, u noworodków), przy czym to ostatnie może prowadzić do rozwoju zespołu hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem. W medycynie zespół ten jest badany w różnych dziedzinach klinicznych, w tym endokrynologii, ginekologii, andrologii, a także seksuologii.
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem może mieć charakter niezależny, pierwotny, wiązać się z innymi chorobami układu podwzgórza-przysadki lub być objawowy. Jako choroba pierwotna rozwija się on często na tle gruczolaków przysadki (mikro- i makroprolaktynoma). Idiopatyczna hiperprolaktynemia, która występuje bez widocznych gruczolaków przysadki i innych przyczyn, pozostaje nadal zagadką.
W przypadkach uszkodzenia obwodowych gruczołów dokrewnych rozwija się objawowy zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem, który może być spowodowany przez różne czynniki, jak przyjmowanie niektórych leków, niedoczynność tarczycy, zespół policystycznych jajników, przewlekłe zapalenie gruczołu krokowego, marskość wątroby, niewydolność nerek i inne. Zespół ten może również współwystępować z gruczolakami nieaktywnymi hormonalnie, zespołem „pustego siodła tureckiego” oraz innymi schorzeniami podwzgórza i przysadki, takimi jak czaszkogardlak, akromegalia, choroba Issenki-Cushinga, limfocytowe zapalenie przysadki czy przewlekłe nadciśnienie wewnątrzczaszkowe.
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem rozwija się, gdy zmniejsza się lub zanika działanie hamujące dopaminy na produkcję prolaktyny przez przysadkę mózgową. Początkowo prowadzi to do rozwoju komórek produkujących prolaktynę, a następnie do powstawania mikroprolaktynomów przysadki. Przyczynami zaburzenia blokady przekazu dopaminy i hiperprolaktynemii mogą być leki farmakologiczne, takie jak antydepresanty, chlorpromazyna, środki antykoncepcyjne oraz hormony endogenne, na przykład melatonina, serotonina czy steroidy.
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem objawy
Ten zespół objawia się szeregiem zaburzeń reprodukcyjnych, seksualnych, metabolicznych i emocjonalno-osobistych.
Objawy u kobiet obejmują hamowanie cyklicznego wydzielania GnRH, co wpływa na ograniczone uwalnianie hormonów luteinizujących i folikulotropowych. Następuje dysfunkcja jajników, hipoestrogenizm, hiperandrogenizm oraz tendencja do otyłości z powodu zwiększonej przemiany węglowodanów w tłuszcze. Dodatkowo, w okresie przedpokwitania może dochodzić do hipoplazji narządów płciowych. U kobiet w wieku rozrodczym występują zaburzenia miesiączkowania i problemy z płodnością. Hipoestrogenizm powoduje spadek aktywności seksualnej, suchość pochwy oraz dyspareunię. U 70% kobiet obserwuje się mlekotok.
Objawy u mężczyzn to zahamowanie wydzielania testosteronu i jego konwersji do dihydrotestosteronu, co prowadzi do upośledzenia spermatogenezy. Może to objawiać się oligozoospermią, astenozoospermią i nekrospermią. U chłopców hiperprolaktynemia wiąże się z opóźnionym rozwojem seksualnym i niedorozwojem narządów płciowych. U dorosłych mężczyzn obserwuje się regresję cech płciowych, spadek libido, impotencję, ginekomastię, niepłodność i mlekotok.
Inne objawy zespołu hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem, wywołany przez makrogruczolak, przynosi ze sobą rozwój objawów neurologicznych, metabolicznych oraz psychoemocjonalnych.
Rozrost makrogruczolaka często pociąga za sobą ucisk na skrzyżowanie wzrokowe, co może skutkować ograniczeniem pola widzenia albo spadkiem ostrości wzroku. Rozprzestrzenianie się gruczolaka do jamy trzeciej komory mózgu prowadzi do wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego, pojawienia się wodogłowia oraz obrzęku brodawek. Ucisk guza wydzielającego prolaktynę na łodydze oraz tylnym płacie przysadki mózgowej wywołuje moczówkę prostą natomiast jego rozprzestrzenianie się na przedni płat przysadki może prowadzić do niedoczynności przysadki. Inwazja guza na dno siodła tureckiego może powodować jego dalsze rozprzestrzenianie się do zatoki klinowej oraz wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego przez nos. Gdy guz dotrze do zatoki jamistej, może dojść do paraliżu nerwów czaszkowych, bloczkowych i odwodzących. W kontekście genezy nowotworu, u pacjentów często występują bóle głowy.
Oprócz hamowania funkcji rozrodczych i seksualnych, w wyniku zespołu hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem rozwijają się schorzenia metaboliczne takie jak osteoporoza, otyłość czy cukrzyca insulinooporna. Możliwe są też zaburzenia psycho-emocjonalne obejmujące bezsenność, skłonność do depresji, zwiększone zmęczenie, problemy z pamięcią itd.
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem rozpoznanie
W diagnostyce podejrzenia zespołu hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem kluczowe jest: rozpoznanie hiperprolaktynemii oraz określenie jej charakteru (nowotworowy, objawowy, idiopatyczny, polekowy).
Badanie poziomu prolaktyny w surowicy krwi ujawnia jego znaczny wzrost, nawet dziesięcio- czy kilkusetkrotny. Diagnozę hiperprolaktynemii potwierdza wykrycie podwyższonego poziomu prolaktyny w co najmniej trzech próbkach krwi. Gdy poziom prolaktyny przekracza 200 ng/ml, istnieje podejrzenie makrogruczolaka przysadki wartości poniżej 200 ng/ml wskazują na mikrogruczolak lub idiopatyczną hiperprolaktynemię. Umiarkowana hiperprolaktynemia może wiązać się z niedoczynnością tarczycy, przyjmowaniem pewnych leków oraz chorobami narządów miednicy. Testy farmakodynamiczne z metoklopramidem i hormonem uwalniającym tyreotropinę nie prowadzą do istotnego wzrostu stężenia prolaktyny.
W badaniu funkcji tarczycy oznacza się wskaźniki hormonalne (T4 wolne, TSH) i wykonuje USG tarczycy. W przypadku podejrzenia uszkodzenia nerek przeprowadza się analizy kliniczne krwi i moczu oraz badania biochemiczne (elektrolity). Densytometria jest używana do oceny gęstości kości. Aby ustalić przyczyny hiperprolaktynemii, głównie identyfikacji gruczolaków przysadki, stosuje się radiografię czaszki, tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny mózgu bądź regionu podwzgórzowo-przysadkowego.
Badanie sfery rozrodczej w kontekście zespołu hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem obejmuje ultrasonografię miednicy mniejszej oraz badanie ginekologiczne u kobiet u mężczyzn wykonywane są USG moszny i prostaty oraz badanie spermogramu. Określa się również poziom hormonów płciowych (testosteron, estradiol, gonadotropiny – LH, FSH). W przypadku zespołu chiazmalnego konieczna jest konsultacja z okulistą oraz przeprowadzenie wizometrii, badania dna oka i pól widzenia (perymetrii), co umożliwia wykluczenie zaniku nerwu wzrokowego, zapalenia nerwu wzrokowego, zapalenia naczyniówki i siatkówki oraz innych chorób.
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem leczenie
Metoda leczenia tego schorzenia zależy od jego przyczyny. W przypadku hiperprolaktynemii spowodowanej lekami, istotne jest dostosowanie dawek lub odstawienie środków prowokujących chorobę. Gdy hiperprolaktynemia wiąże się z niedoczynnością tarczycy, stosuje się terapię hormonalną tarczycy.
Zaleca się podanie agonistów dopaminy (bromokryptyna, kabergolina, L-DOPA), aby ograniczyć wydzielanie prolaktyny. Dzięki normalizacji poziomu prolaktyny możliwe jest przywrócenie produkcji hormonów gonadotropowych, regularności cyklu menstruacyjnego, aktywności seksualnej i płodności. W niektórych przypadkach u mężczyzn zaleca się równoczesne podawanie ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej lub androgenów.
Przy guzach przysadki wywołujących hiperprolaktynemię i hipogonadyzm stosuje się radioterapię oraz terapię dopaminomimetyczną. W sytuacji gruczolaków opornych na leczenie zachowawcze, zwłaszcza w okolicach skrzyżowania nerwów wzrokowych, zalecana jest adenomektomia przezklinowa. Po tych zabiegach może dojść do niedoczynności przysadki, wymagającej hormonalnej terapii zastępczej (hCG, tarczyca itd.).
Zespół hiperprolaktynemii z hipogonadyzmem rokowanie zapobieganie
Większość pacjentów z tym schorzeniem, dzięki terapii dopaminomimetycznej, doświadcza normalizacji poziomu prolaktyny, likwidacji objawów i odzyskania płodności. Długotrwałe remisje (ponad 5 lat) występują u 5-10% pacjentów po zaprzestaniu leczenia. U jednej trzeciej kobiet remisja może nastąpić samoistnie po porodzie lub menopauzie.
Katalog chorób