Wodogłowie to stan charakteryzujący się nagromadzeniem płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR) w przestrzeniach komorowych mózgu. Zaburzenie to może mieć charakter wrodzony lub nabyty i pojawia się w kontekście wielu chorób neurologicznych oraz w wyniku urazów ośrodkowego układu nerwowego, dotykając zarówno dzieci, jak i osób dorosłych, choć najczęściej diagnozowane jest u dzieci.
System komorowy mózgu, składający się z komór i cystern, odpowiada za produkcję PMR. Ten płyn jest absorbowany w przestrzeni podpajęczynówkowej, skąd dostaje się do krążenia ogólnoustrojowego. W normalnych warunkach, ilość PMR w układzie wynosi od 140 do 270 ml, z dzienną produkcją około 600 ml, co zapewnia wsparcie dla metabolizmu tkanki mózgowej i krwi. Proces wytwarzania, obiegu i absorpcji PMR jest cykliczny i ciągły, lecz może ulec zakłóceniu, prowadząc do rozwoju wodogłowia.
Różnicujemy trzy podstawowe rodzaje wodogłowia:
Otwarte (komunikujące) – rozszerzenie komór mózgowych zachodzi bez przeszkód w przepływie PMR;
Okluzyjne (niekomunikujące) – występuje blokada przepływu PMR w wyniku np. guzów, stanów zapalnych lub urazów;
Aresorpcyjne – zaburzone jest wchłanianie PMR w przestrzeni podpajęczynówkowej.
W zależności od lokalizacji gromadzenia się płynu, rozróżniamy wodogłowie wewnętrzne, gdzie nadmiar PMR znajduje się w komorach mózgu, oraz wodogłowie zewnętrzne, z nagromadzeniem płynu w przestrzeni podpajęczynówkowej.
Wodogłowie otwarte skutkuje rozciągnięciem komór mózgowych i uciskiem na tkankę mózgową, co może prowadzić do jej atrofii. W przypadku wodogłowia okluzyjnego, przeszkody na drodze przepływu PMR wywołują zwiększone ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Tego typu blokady mogą być wywołane przez nowotwory, stan zapalny lub urazy głowy. Podobne zmiany mogą wystąpić także w procesie starzenia się organizmu.
Rozwój wodogłowia może mieć podłoże wrodzone, gdy zaburzenia rozwojowe płodu wpływają na funkcjonowanie mózgu, lub nabyte, będące konsekwencją urazów i chorób zdobytych w ciągu życia.
Z uwagi na przebieg, wodogłowie może być:
Stabilne – z nieznacznie zwiększonym ciśnieniem PMR, które nie podlega zmianom;
Postępujące – gdy terapia nie skutkuje stabilizacją objętości PMR, mogąc doprowadzić do atrofii mózgu.
Przyczyn wodogłowia może być wiele, w tym nadprodukcja PMR, zaburzenia jego obiegu, lub nieprawidłowe wchłanianie, z powodów takich jak:
Wady rozwojowe układu nerwowego;
Infekcje wewnątrzmaciczne;
Zapalenia tkanki i opon mózgowych;
Urazy mózgu;
Krwotoki;
Cysty;
Nowotwory.
U niemowląt przyczyną wodogłowia wrodzonego mogą być także infekcje przebyte przez matkę podczas ciąży, jak HIV, kiła, toksoplazmoza, czy różyczka.
Formą szczególną wodogłowia jest wodogłowie zastępcze, w którym płyn mózgowo-rdzeniowy zajmuje przestrzeń po uszkodzonej lub w wyniku choroby zdegenerowanej tkance mózgowej. Ta odmiana choroby może nie dawać wyraźnych objawów i często jest wykrywana przypadkowo. W literaturze medycznej odnotowuje się przypadki, gdy u osoby żyjącej normalnym życiem znaczna część mózgu zostaje zastąpiona przez płyn mózgowo-rdzeniowy.
Wodogłowie może mieć różne przyczyny i przejawiać się w różny sposób, jednak niezależnie od etiologii, jest to stan wymagający uwagi medycznej. Zarówno w przypadku formy wrodzonej, jak i nabytej, niezbędne jest odpowiednie leczenie mające na celu normalizację przepływu i absorpcji płynu mózgowo-rdzeniowego, aby zapobiec dalszemu uszkodzeniu struktur mózgowych i związanych z tym komplikacji.