Hymenolepioza, hymenolepidoza jest chorobą pasożytniczą wywoływaną przez tasiemce – najczęściej tasiemca karłowatego (Hymenolepis nana) lub rzadziej tasiemca szczurzego (Hymenolepis diminuta), które lokalizują się w jelicie cienkim człowieka.
Tasiemiec szczurzy (łac. Hymenolepis diminuta) oraz blisko z nim spokrewniony, znacznie bardziej pospolity, tasiemiec karłowaty (łac. Hymenolepis nana) są małymi tasiemcami, długości około 15–40 mm, które najczęściej zamieszkują jelita szczurów. Składają się z uzbrojonej główki i około dwustu członów (proglotydów). Wywołują najczęstszą na świecie tasiemczycę ludzi, zwaną hymenolepidozą (łac. Hymenolepiosis, ang. hymenolepiasis). W Polsce zarażenia występują rzadko, przede wszystkim u dzieci.
Przebieg choroby bywa często subkliniczny. Objawy kliniczne, kiedy się pojawiają, to między innymi bóle brzucha, zaburzenia dyspeptyczne, zespoły astenoneurotyczne oraz reakcje alergiczne.
Grupą najbardziej narażoną na zakażenie hymenolepidozą są dzieci w przedziale wiekowym 4-14 lat, które są narażone na infekcję 3,5 raza częściej niż dorośli. Wynika to z niewystarczającej higieny osobistej oraz charakterystycznej dla tego okresu życia odporności organizmu. Ze względu na swoje cechy epidemiologiczne oraz przebieg kliniczny, hymenolepidoza stanowi problem znaczący nie tylko w zakresie chorób zakaźnych, ale i w pediatrii oraz gastroenterologii.
Tasiemiec karłowat, wyposażony w główkę z czterema przyssawkami oraz koronę haków zawierającą od 25 do 30 chitynowych haczyków, co umożliwia mu przytwierdzenie się do błony śluzowej jelita cienkiego. Tasiemiec składa się z setek segmentów, z których każdy może być wypełniony jajami.
Cykl życiowy tasiemca karłowatego, zarówno larwalne jak i dorosłe stadia, rozgrywa się w ciele człowieka, który jest zarówno żywicielem pośrednim, jak i końcowym. Mechanizm przenoszenia infekcji jest fekalno-oralny. Do zakażenia dochodzi przez spożycie jaj pasożyta, które mogą znaleźć się na rękach, w nieumytych owocach, warzywach czy w wodzie. W jelicie cienkim z jaja wydobywa się larwa, która inwaduje błonę śluzową, przekształca się w cysticerkoid, a po kilku dniach osiąga fazę dojrzałą.
Wewnątrzjelitowa autoinwazja, czyli sytuacja, w której jaja tasiemca nie opuszczają organizmu gospodarza, ale dochodzą do dojrzałości w jelicie, może wystąpić u osób z obniżoną odpornością, dzieci, czy u pacjentów z innymi chorobami współistniejącymi.
Pasożyt ten wywołuje mechaniczne uszkodzenia jelita, prowadząc do zapalenia, rozwoju chorobowej flory bakteryjnej oraz zaburzeń enzymatycznych. Toksyny wydzielane przez robaki mają wpływ immunosupresyjny, uczulają na antygeny tasiemca oraz podrażniają receptory nerwowe jelita, co skutkuje pojawieniem się symptomów chorobowych.
Hymenolepioza rzadko występuje w regionach, gdzie powszechnie występuje zakażenie glistą ludzką, co tłumaczy się wzajemnym antagonizmem między tymi dwoma rodzajami pasożytów.
Tasiemiec szczurzy, H. diminuta, jest pasożytem gryzoni, takich jak myszy czy szczury, i rzadko zakaża ludzi. Ma długość 20–60 cm i szerokość 2,2–4 mm, i nie posiada haczyków na główce. Zakażenie ludzi może nastąpić przez spożycie produktów zanieczyszczonych larwami, jak płatki zbożowe, surowe ciasto czy źle wypieczony chleb, na których obecne mogą być owady – żywiciele pośredni tasiemca, takie jak pchły, mączniki czy karaluchy. Inwazja wewnątrzjelitowa, charakterystyczna dla tasiemca karłowatego, nie jest typowa dla infekcji H. diminuta.