Dyspareunia to dolegliwość polegająca na odczuwaniu dyskomfortu lub bólu zlokalizowanego w narządach płciowych i miednicy, który pojawia się w trakcie aktywności seksualnej. Jest to stan, który może mieć zarówno podłoże psychologiczne, jak i fizyczne. U kobiet dyspareunia często prowadzi do znaczącego spadku satysfakcji seksualnej, obniżenia libido, unikania stosunków seksualnych, problemów w relacjach z partnerem, a nawet depresji.
Dyspareunia manifestuje się jako nawracający lub chroniczny ból w okolicy narządów płciowych podczas intymności. Problem ten jest znacznie częstszy u kobiet. Ból związany z dyspareunią może być spowodowany przez szereg problemów psychologicznych lub mieć podłoże organiczne. Czasami występuje, jako izolowany problem, ale u niektórych pacjentów może być powiązany z innymi zaburzeniami seksualnymi, takimi jak zaburzenia pobudzenia seksualnego, obniżone libido czy anorgazmia.
W przypadku dyspareunii psychogennej, źródłem bólu są czynniki emocjonalne, takie jak zaburzenia fobiczne, lękowe, czy konflikty wewnętrzne. Statystyki dotyczące częstości występowania dyspareunii są niepełne, ponieważ wiele osób z tym problemem unika konsultacji lekarskich. Szacuje się, że ponad 20% kobiet odwiedzających seksuologa zgłasza problemy związane z chorobą narządów miednicy. Ponadto, dyspareunia może być doświadczana przejściowo po operacji miednicy lub porodzie.
Przyczyny dyspareunii mogą być zróżnicowane i obejmują zarówno aspekty psychologiczne, jak i organiczne.
Wśród przyczyn psychogennych dyspareunii można wyróżnić nierozwiązane konflikty, brak zaufania i niezadowolenie w relacjach intymnych, strach przed niechcianą ciążą lub zarażeniem chorobami przenoszonymi drogą płciową, a także problemy z nawiązywaniem intymności seksualnej. Dodatkowo, depresja, negatywne emocje i poczucie winy mogą przyczyniać się do występowania bólu. Często obserwuje się, że negatywne doświadczenia seksualne z przeszłości, takie jak nieudane pierwsze doświadczenia intymne czy trauma po gwałcie, mogą wpływać na odczucia bólu podczas późniejszej intymności. Niepokój i stres związane z aktywnością seksualną mogą prowadzić do mimowolnego kurczenia się mięśni pochwy, co z kolei może powodować ból i trudności podczas stosunku.
Przyczyny organiczne dyspareunii obejmują szeroki zakres schorzeń, w tym choroby zakaźne i procesy zapalne pochwy czy szyjki macicy, mimowolny skurcz mięśni pochwy (pochwicę), nieprawidłowości rozwojowe zewnętrznych narządów płciowych, brak odpowiedniego nawilżenia pochwy, co może być wynikiem niskiego poziomu estrogenów, a także powikłania okresu poporodowego, takie jak stany zapalne, urazy, pęknięcia czy blizny pooperacyjne. Inne przyczyny to dystrofia sromu u kobiet po menopauzie, zapalenie gruczołów Bartholina, zaburzenia wydzielania gruczołów, prowadzące do suchości błony śluzowej pochwy (zespół Sjögrena), oraz inne choroby narządów miednicy.
Patogeneza dyspareunii jest złożona i zależy od przyczyny wywołującej zaburzenie. W przypadku procesów zanikowych w pochwie, mechanizm bólu jest związany z podrażnieniem i urazem błony śluzowej. Chorobowe ogniska endometriozy mogą wywierać ucisk, co powoduje ból podczas stosunku. Cechy anatomiczne mogą uniemożliwiać normalny stosunek płciowy, co również może prowadzić do bolesnych zjawisk.
W kontekście psychosomatycznym, stres może wywoływać skurcze mięśni miednicy, co towarzyszy zaburzeniom mikrokrążenia i bólowi. Początkowo zmiany te mogą być odwracalne, ale w dłuższej perspektywie mogą prowadzić do trwałych zaburzeń spowodowanych procesami zwyrodnieniowymi.
Dyspareunia dzieli się na pierwotną, która ujawnia się od początku życia seksualnego, oraz wtórną.
Ból w dyspareunii może być zlokalizowany powierzchownie lub głęboko, a jego natura może być stała lub epizodyczna.
Wyróżnia się kilka przyczyn dyspareunii:
Psychogenne wynikające z doświadczeń emocjonalnych, traum psychicznych w przeszłości (intrapersonalne) lub problemów w obecnych relacjach (interpersonalne);
Organiczne (objawowe) powstające na bazie chorób układu moczowo-płciowego;
Psychosomatyczne lub mieszane rozwijające się na podłożu czynników psychogennych przy pierwotnie objawowej formie choroby.
Kontynuacja aktywności seksualnej w obecności bólu, w formie organicznej, może prowadzić do powikłań i negatywnych konsekwencji, takich jak uszkodzenie błony śluzowej, pęknięcia, wtórne zakażenia, krwawienia.
Dyspareunia może powodować reakcje nerwicowe, stany depresyjne, pogorszenie relacji lub ich całkowity rozpad. Ta choroba negatywnie wpływa na relacje i jakość życia partnerów.