Zaburzenia odżywiania

Zaburzenia odżywiania są psychogennymi stanami behawioralnymi, które objawiają się głębokimi i trwałymi problemami w zakresie sposobu odżywiania, a także towarzyszącymi im niepokojącymi myślami i emocjami. W kontekście niektórych typów tych zaburzeń, możliwe są nie tylko komplikacje emocjonalne i psychiczne, ale również poważne skutki zdrowotne, takie jak dysfunkcje endokrynologiczne czy metaboliczne. Wśród wszystkich rodzajów zaburzeń psychicznych, zaburzenia odżywiania wyróżniają się jednym z najwyższych wskaźników śmiertelności.

Nie istnieje pojedynczy, dominujący czynnik powodujący zaburzenia odżywiania. Badania naukowe wskazują na różnorodność czynników—genetycznych, biologicznych, behawioralnych, psychologicznych i społecznych—które mogą podwyższyć ryzyko wystąpienia tych zaburzeń.

Genetyczne uwarunkowania: Istnieją dowody sugerujące, że osoby z genetycznymi predyspozycjami są bardziej podatne na rozwój zaburzeń odżywiania. Niemniej jednak, geny same w sobie nie są wystarczające do przewidzenia, kto nabawi się tego schorzenia. Czynniki środowiskowe: Do nich zaliczają się stres, skomplikowane sytuacje życiowe, problemy hormonalne, dojrzewanie, społeczne ocenianie wyglądu, wpływ mediów oraz powstające stereotypy dotyczące atrakcyjności fizycznej. Obecność innych zaburzeń psychicznych: Zaburzenia odżywiania często występują współbieżnie z innymi problemami psychicznymi, takimi jak zaburzenia nastroju, lękowe, obsesyjno-kompulsyjne, czy depresja. Zależność od substancji: Uzależnienie od alkoholu czy narkotyków również może być czynnikiem ryzyka. Istnieje na przykład zaburzenie zwane "drankoreksją", gdzie osoba rezygnuje z jedzenia na rzecz spożywania alkoholu w celu utraty wagi. Czynniki osobowościowe: Osoby z cechami perfekcjonizmu, niskim poczuciem własnej wartości czy z obsesją na punkcie opinii społecznej są bardziej narażone na zaburzenia odżywiania. Neurobiologiczne mechanizmy: Odpowiadają one za fundamentalne procesy chorobowe stojące za zaburzeniami odżywiania.

Badania diagnostyczne Występowanie zaburzeń takich jak anoreksja i bulimia jest związane z nieprawidłową aktywnością neuroprzekaźników, na przykład z zaburzeniami w metabolizmie serotoniny.

Studia neuroobrazowe (MRI) u pacjentów z zaburzeniami odżywiania wykazały zmiany w strukturach neuronalnych oraz zwiększoną wrażliwość na bodźce związane z jedzeniem.

Istnieje wiele form zaburzeń odżywiania, z których każda ma unikalne cechy i kryteria diagnostyczne.

Anoreksja psychiczna charakteryzuje się świadomym ograniczeniem spożywania pokarmu, co skutkuje utratą masy ciała, obawą przed przybraniem na wadze oraz zniekształceniem percepcji własnego ciała. Najczęściej występuje u nastolatek i młodych kobiet. Pacjenci utrzymują surowe diety, prowadząc do znacznej utraty wagi, ale nie uznają jej jako wystarczającą i kontynuują restrykcyjne nawyki żywieniowe. Ubóstwo masy mięśniowej i tkanki tłuszczowej, zanik miesiączkowania, suchość skóry i włosów, bolesność cery i stopniowe zmiany dystroficzne we wszystkich narządach wewnętrznych są efektami tego zaburzenia.

Bulimia psychiczna opisana jest jako cykl powtarzających się epizodów przejadania się, po których pacjent podejmuje różne działania kompensacyjne, takie jak głodówki, nadmierne ćwiczenia, używanie środków przeczyszczających czy wywoływanie wymiotów. Trzy główne objawy bulimii to:

• Cykliczne epizody przejadania się;

• Powtarzające się niewłaściwe zachowania kompensacyjne;

• Niska samoocena, na którą duży wpływ mają wymiary ciała.

Aby zdiagnozować bulimię, osoba musi angażować się w te działania przynajmniej raz w tygodniu przez trzy miesiące.

Kompulsywne objadanie się jest najbardziej powszechne i często dotyka osób z nadwagą. Charakteryzuje się epizodami niekontrolowanego jedzenia w krótkim okresie czasu, bez działań kompensacyjnych.

Unikające/restrykcyjne zaburzenia odżywiania różnią się od anoreksji brakiem dysmorfii ciała. Ludzie z tym zaburzeniem spożywają tylko określone rodzaje jedzenia i unikają innych.

Pica polega na konsumpcji substancji niejadalnych (np. kredy) przez co najmniej miesiąc.

Dysmorfia mięśni to zaburzenie, w którym pacjent jest obsesyjnie skoncentrowany na swojej muskulaturze i małych wadach wyglądu, najczęściej diagnozowane u mężczyzn.

Ortoreksja psychiczna, chociaż nie jest jeszcze oficjalnie zdiagnozowana jako zaburzenie odżywiania, zyskuje na znaczeniu. Różni się od innych form tym, że obsesja dotyczy jakości, a nie ilości jedzenia.

Zaburzenie przeżuwania występuje, gdy pokarm jest wielokrotnie zwracany, przeżuwany i połykany. Jest najbardziej powszechne u niemowląt i małych dzieci.

Inne nieokreślone zaburzenia odżywiania są kategoriami dla przypadków, które nie spełniają pełnych kryteriów dla powyższych zaburzeń, ale powodują istotne klinicznie problemy.

Objawy zaburzeń odżywiania

Zaburzenia odżywiania wpływają na około 5% globalnej populacji i nie są ograniczone pod względem wieku, płci, rasy czy pochodzenia etnicznego. Zwykle zaczynają się manifestować w okresie dojrzewania oraz wczesnej dorosłości. U kobiet zaburzenia odżywiania często wiążą się z obawami o masę ciała, lękiem przed spożyciem pewnych rodzajów żywności i restrykcyjnymi dietami. W ich przypadku zdecydowanie częściej diagnozuje się jadłowstręt psychiczny i bulimię. U mężczyzn zaburzenia odżywiania są mniej powszechne i zazwyczaj związane z obsesją na temat zwiększenia masy mięśniowej i intensywnym treningiem fizycznym.

Zaburzenia odżywiania to złożone schorzenia wpływające na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne, a ich objawy są różnorodne. Do tych objawów zalicza się:

• Restrykcyjne diety;

• Fluktuacje wagi;

• Niedowaga lub nadwaga;

• Epizody obżarstwa;

• Nadmierne ćwiczenia fizyczne;

• Użycie środków przeczyszczających lub moczopędnych bez medycznej konsultacji;

• Stała obsesja na punkcie jedzenia, wagi i wyglądu;

• Labilność emocjonalna;

• Ograniczone kontakty i interakcje społeczne;

• Skupienie na kaloryczności i wartości odżywczej jedzenia;

• Spożywanie posiłków w izolacji lub w tajemnicy;

• Wymuszanie wymiotów po posiłkach;

• Umyślne opuszczanie posiłków lub odmowa jedzenia;

• Preferencje dotyczące konkretnych produktów;

• Obawy przed przyrostem masy ciała;

• Poczucie winy po przejadaniu się;

• Zniekształcony autopercepcja (np. osoba szczupła uważa się za otyłą);

• Problemy z koncentracją i zaburzenia myślenia.

Ponieważ prawidłowe funkcjonowanie organizmu wymaga zrównoważonej diety, zaburzenia odżywiania mogą mieć znaczący negatywny wpływ na zdrowie psychiczne i fizyczne. Mogą one oddziaływać na każdy układ w organizmie i prowadzić do poważnych komplikacji zdrowotnych.

Fizyczne objawy zaburzeń odżywiania obejmują:

• Komplikacje kardiologiczne;

• Choroby układu pokarmowego, np. chroniczne zaparcia czy refluks;

• Problemy dentystyczne;

• Zaburzenia snu;

• Skłonność do omdleń;

• Wypadanie i łamliwość włosów oraz paznokci;

• Lanugo (wzrost puszystych, miękkich włosów na ciele);

• Brak lub nieregularne miesiączki u kobiet;

• Spadek gęstości mineralnej kości i osłabienie mięśni;

• Niskie ciśnienie krwi i tętno;

• Letarg i wzrost zmęczenia;

• Sucha i zażółcona skóra;

• Osłabienie układu odpornościowego;

• Zaburzenia hormonalne;

• Podkrążone oczy, widoczne siniaki i obrzęki;

• Dysfunkcje metaboliczne.

Rozpoznanie choroby

W diagnostyce zaburzeń odżywiania lekarz wykorzystuje różne badania fizykalne i psychologiczne:

• Badanie lekarskie;

• Badania laboratoryjne, w tym morfologia krwi, badania czynności wątroby, nerek i tarczycy, badanie moczu;

• Instrumentalne metody diagnostyczne (elektrokardiogram, prześwietlenie);

• Ocena psychologiczna obejmująca pytania osobiste dotyczące zachowań żywieniowych, przejadania się, nawyków związanych z ćwiczeniami fizycznymi i obrazu ciała.

Dodatkowo specjalista zbiera pełny wywiad chorobowy oraz przeprowadza ankietę oceniającą objawy zaburzeń odżywiania.

Leczenie zaburzeń odżywiania

W zależności od stadium i ciężkości choroby stosuje się różne metody leczenia zaburzeń odżywiania.

Leczenie ambulatoryjne. Wykonuje się je w przypadkach niezaawansowanych i obejmuje obserwację specjalistów takich jak: psychiatra, terapeuta, dietetyk. Podczas leczenia ambulatoryjnego można stosować różne leki stabilizujące nastrój i eliminujące stany lękowe (leki przeciwdepresyjne, przeciwpsychotyczne, uspokajające).

Psychoterapia jest również dobrze zbadaną metodą leczenia zaburzeń odżywiania u dorosłych. Szczególnie dobre rezultaty daje zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej.

Podczas sesji prowadzona jest praca z negatywnymi myślami pacjenta, wahaniami emocjonalnymi, drażliwością, niepokojem i impulsywnością. Psychoterapeuta uczy pacjenta skutecznych metod radzenia sobie ze stresem, przerywa błędne koło „zajadania się stresem” kompulsywnym objadaniem się i tak dalej. Wszystko zależy od rodzaju zaburzeń odżywiania, na jakie cierpi dana osoba.

Jeżeli stan pacjenta jest krytyczny, na skutek anoreksji następuje znaczne zmniejszenie masy ciała, obserwuje się zmiany w funkcjonowaniu różnych narządów i układów, konieczna jest hospitalizacja. W placówce medycznej pacjent będzie pod całodobową opieką specjalistów i otrzyma niezbędne leczenie. Leczenie zaburzeń odżywiania w szpitalu obejmuje żywienie pozajelitowe (dożylne podawanie niezbędnych dla organizmu składników odżywczych), a także stosowanie leków przeciwpsychotycznych. Dzięki tym środkom lekarze osiągają przyrost masy ciała i przywrócenie metabolizmu.

Niedożywienie spowodowane nieprawidłową dietą wpływa na różne układy organizmu, w tym sercowo-naczyniowy, hormonalny i przewodowy pokarmowy, a także na funkcje mózgu. Niedożywienie prowadzi do katabolizmu, czyli rozpadu własnych tkanek organizmu, w tym serca. Skutkuje to brakiem energii niezbędnej do efektywnego krążenia krwi, obniżeniem częstotliwości rytmu serca oraz ciśnienia krwi, zwiększając tym samym ryzyko niewydolności serca. Zaburzenia elektrolitowe, wynikające na przykład z wymiotów czy nadmiernego spożycia wody, również mogą podwyższać to ryzyko.

Niedobór tłuszczów i cholesterolu oddziałuje na układ hormonalny, wpływając na produkcję hormonów płciowych oraz hormonów tarczycy. Efektem mogą być nieregularności w cyklu miesiączkowym u kobiet, osłabienie gęstości kości, spowolnienie metabolizmu oraz problemy z termoregulacją, co może prowadzić do hipotermii. Zaburzenia w odżywianiu mają też wpływ na mózg, generując problemy z koncentracją, jakością snu, występowaniem bezdechów sennych, czy też zawrotami głowy i omdleniami.

Jeśli chodzi o układ pokarmowy, to niedożywienie utrudnia prawidłowe opróżnianie żołądka oraz wchłanianie składników odżywczych. Może to z kolei prowadzić do poważnych komplikacji żołądkowych. Nadmierne wymioty mogą uszkodzić przełyk i być bezpośrednią przyczyną jego pęknięcia, co stanowi poważne zagrożenie dla życia. Niebezpiecznym skutkiem przejadania się jest również ryzyko pęknięcia żołądka. Generalnie, zaburzenia odżywiania mają druzgocący wpływ na funkcjonowanie układu pokarmowego, co z kolei może prowadzić do różnorodnych, potencjalnie śmiertelnych chorób.

Jednym z najgroźniejszych efektów zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja, jest ryzyko zgonu z powodu dystrofii wielonarządowej. Gdy masa ciała osoby chorej spada do poziomu stanowiącego połowę normy, w organizmie zachodzą nieodwracalne zmiany, co zwykle oznacza, że jest już za późno na skuteczną interwencję medyczną. Często osoby z zaburzeniami odżywiania nie są świadome swojego problemu, dlatego wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół jest niezwykle istotne.

Brak jest szczegółowej profilaktyki skierowanej na zaburzenia odżywiania, ale istnieją pewne wytyczne, które mogą pomóc w ograniczeniu ryzyka ich wystąpienia:

• Angażowanie się w nowe hobby czy twórcze działania;

• Regularna aktywność fizyczna, takie jak bieganie czy pływanie, a także joga;

• Wykorzystanie technik medytacyjnych oraz relaksacyjnych;

• Spędzanie czasu na spokojnych spacerach na łonie natury;

• Planowanie posiłków, co pomaga kontrolować spożycie niezdrowych produktów;

• Unikanie auto-punickiego podejścia do jedzenia;

• Rezygnacja z codziennego korzystania z wagi;

• Znalezienie wsparcia psychologicznego w sytuacjach wywołujących duże napięcie emocjonalne.