Wyuczona bezradność jest stanem psychicznym, w którym osoba zachowuje się biernie i nie podejmuje działań, by poprawić niekorzystne warunki swojego życia, nawet jeśli ma taką możliwość. Stan ten wynika z wcześniejszych doświadczeń, w których jednostka nie była w stanie wpłynąć na niepożądane zdarzenia. Termin ten wprowadził amerykański psycholog Martin Seligman w 1967 roku, początkowo badał zjawisko na psach, a potem potwierdził swoje obserwacje w eksperymentach z ludźmi.
Osoby doświadczające wyuczonej bezradności są przekonane, że nie są w stanie zmienić negatywnych okoliczności swojego życia. Złe doświadczenia odgrywają istotną rolę w kształtowaniu tej postawy. Przed zaakceptowaniem własnej bezsilności, człowiek wielokrotnie próbuje zmienić swoje życie. Gdy wszystkie te próby kończą się niepowodzeniem, rozwija się trwałe poczucie bezradności, co prowadzi do bierności, obniżenia jakości życia i zwiększa ryzyko zaburzeń psychicznych.
Wyuczona bezradność została po raz pierwszy opisana przez Seligmana i jego kolegę, Stephena Mayera. Odkrycie miało miejsce przypadkowo w latach 60. XX wieku podczas eksperymentu na psach. Zwierzęta, początkowo zamknięte w klatkach, były narażone na dźwięk, a następnie na lekkie porażenie prądem. Kiedy w drugim etapie eksperymentu klatki otwarto, psy nie uciekły na dźwięk sygnalizujący porażenie, lecz skomlały i znosiły ból. Seligman i Mayer wyjaśnili to zachowanie poprzez wcześniejsze doświadczenia psów, kiedy to nie miały one możliwości uniknięcia bólu z powodu zamkniętych klatek.
Seligman w 2016 roku częściowo zmienił swoje pierwotne stanowisko, sugerując, że wyuczona bezradność może być nie tylko stanem nabytym, ale także wrodzonym. Wskazał, że w miarę dorastania i zdobywania nowych doświadczeń ludzie mogą albo przezwyciężyć ten stan, albo pozostać w nim.
Zjawisko wyuczonej bezradności często rozwija się około ósmego roku życia, manifestując się jako przekonanie o nieskuteczności własnych działań. Do kluczowych czynników przyczyniających się do jego wystąpienia należą:
Cechy wychowania. Eksperci podkreślają, że jest to istotny element. Dzieci, którym od najmłodszych lat odmawia się możliwości samodzielnego decydowania, będąc zmuszonymi do ślepego posłuszeństwa, mają aż 90% szans na dorastanie z poczuciem bierności i niepewności co do swoich możliwości. Aby temu zapobiec, ważne jest regularne przypominanie dzieciom o ich osiągnięciach, zdobytych własnym wysiłkiem. To wzmacnia ich pewność siebie i poczucie wpływu na otoczenie. Negatywnym czynnikiem jest również ciągłe przekonywanie dzieci o ich braku zdolności czy talentów, co może prowadzić do rezygnacji z prób zrozumienia trudniejszych zagadnień. Charakterystyka osobowości lub temperamentu. Niektóre osoby są bardziej wrażliwe na drobne problemy, co może prowadzić do depresji lub smutku z powodu niespełnionych oczekiwań, a w efekcie do utraty wiary w swoje siły. Obfite stresy i negatywne doświadczenia, które wykraczają poza kontrolę jednostki. Szczególnie dotyczy to serii problemów następujących jeden po drugim, takich jak wypadki, katastrofy czy śmierć bliskich. Traumatyczne wydarzenia z dzieciństwa, jak regularna przemoc fizyczna czy psychiczna, przed którą dziecko nie może się obronić. Dorastając, człowiek może nieświadomie trzymać się tego wzorca relacji, na przykład nie próbując odciąć się od sprawcy przemocy. Problemy w życiu dorosłym, takie jak niepowodzenia w ważnych zadaniach, na które poświęcono dużo czasu i wysiłku, lub stała krytyka ze strony przełożonych, mogą prowadzić do wykształcenia się wyuczonej bezradności. Starość, przewlekłe choroby, niepełnosprawność oraz inne schorzenia, które znacznie ograniczają możliwości fizyczne i społeczne, zmuszając do polegania na innych, mogą wywoływać lęk przed brakiem niezależności. Wyuczoną bezradność można również odziedziczyć. Czasem dziecko, którego rodzice mieli przekonania charakterystyczne dla tego syndromu, nieświadomie je przejmuje i realizuje w dorosłym życiu.
Wyuczoną bezradność u dzieci mogą wywołać również:
Nadopiekuńczość, prowadząca do infantylizacji dziecka z powodu braku niezależności. Przerzucanie odpowiedzialności, gdy dzieci w młodym wieku dostają poważne zadania, nieadekwatne do ich wieku, jak opieka nad młodszym rodzeństwem. Rodzice często surowo karzą za nieuniknione błędy. Niekonsekwencja w zachowaniu rodziców, którzy za te same czyny raz chwalą, a innym razem karzą, powodując, że dzieci wolą nic nie robić, by uniknąć nieprzewidywalnych reakcji.
Wyuczona bezradność objawy
Ważne jest, by mieć świadomość, że wyuczona bezradność to nie choroba, lecz specyficzny stan umysłu. W związku z tym nie istnieją dla niej jasno określone kryteria diagnostyczne, które są charakterystyczne dla chorób. Jednakże, możemy wskazać pewne charakterystyczne oznaki tego zjawiska.
Przyjrzyjmy się przykładom. Kobieta, która nie może zakończyć relacji z agresywnym partnerem, czując się bezsilna. Jej dzieciństwo upłynęło w cieniu podobnej sytuacji rodziców, gdzie matka nigdy nie podjęła próby zmiany.
Absolwent, który mimo chęci, nie decyduje się na studia. Jego przekonanie o niepowodzeniach, ukształtowane przez trudności w szkole, mimo starań, blokuje go przed podjęciem działań.
Uczeń, który nie przygotowuje się do egzaminów, wierząc, że jego wysiłki i tak nie przyniosą rezultatów. Przeszłe doświadczenia z niepowodzeń egzaminacyjnych tylko wzmacniają jego przekonanie o bezsensowności wysiłku.
Pracownik, który nie dąży do awansu, obawiając się, że nie sprosta nowym zadaniom. Jego brak wiary w sukces wynika z dotychczasowych trudności w pracy i przekonania, że starania są bezcelowe.
Co łączy te przypadki. Są to negatywne doświadczenia, zdobyte w różnych okresach życia, niesatysfakcjonujące warunki istnienia oraz brak realnych prób zmiany sytuacji. W przypadku wyuczonej bezradności, ludzie często widzą tylko trudności i przeszkody, zamiast możliwości na poprawę sytuacji.
Negatywne myśli prowadzą do zachowań, które jedynie potwierdzają ich słuszność. Często wyuczona bezradność wiąże się z obecnością schematów „bezradności” i „porażki”, znanych z terapii schematów.
Objawy wyuczonej bezradności obejmują:
Strach przed wyznaczaniem celów i braniem odpowiedzialności za swoje wybory.
Strach przed działaniem, wynikający z przekonania o nieuchronnej porażce.
Strach przed trudnościami, skłaniający do rezygnacji w obliczu pierwszych problemów.
Zmiana działania na pseudo-cel, unikanie skomplikowanych zadań na rzecz mniej istotnych.
Trudności w analizie sytuacji i podejmowaniu decyzji, poleganie na nieskutecznych stereotypach.
Niestabilność zachowań i upośledzenie funkcji poznawczych, objawiające się agresją, drażliwością, problemami z koncentracją, zmęczeniem i letargiem.
Najbardziej niebezpiecznym skutkiem wyuczonej bezradności jest bierność. Z powodu nieświadomej, aczkolwiek upartej wiary w niemożność zmiany swojego losu, pacjent przestaje dokonywać jakichkolwiek starań. Często nie wykorzystuje, a nawet nie zauważa dostępnych możliwości, co może negatywnie oddziaływać na wyniki naukowe, hamować rozwój kariery zawodowej i obniżać dochody.
Dodatkowo, osoby z zespołem wyuczonej bezradności często napotykają trudności w poprawianiu relacji z innymi, a także nie potrafią obronić się w niebezpiecznych sytuacjach. Niektóre z nich nie radzą sobie nawet z prostymi codziennymi sprawami.
Taka sytuacja negatywnie wpływa na jakość życia, stan psychiczny i kondycję fizyczną. Osoby te często doświadczają stresu i jego konsekwencji, ponieważ nie próbują chronić się przed sytuacjami go wywołującymi. Nie dbają o swoje zdrowie ani wygląd, rzadko odwiedzają lekarzy i ignorują ich zalecenia.
Wyuczona bezradność ma negatywny wpływ na psychikę. Zwiększa ryzyko depresji, lęku i różnych niebezpiecznych fobii. Badania wskazują, że może mieć ona również poważne konsekwencje społeczno-polityczne. W krajach, gdzie hamowane są wszelkie inicjatywy gospodarcze i społeczne, ludzie stopniowo tracą wiarę w swoje możliwości wpływania na rzeczywistość.
Test na wyuczoną bezradność
Oto pytania, które pomogą Ci zidentyfikować, czy w Twoim życiu występują wzorce "bezradności" i "porażek".
Czy codziennie odczuwasz silną zależność od innych osób?
Czy uważasz, że brakuje Ci zdrowego rozsądku?
Czy w codziennych sytuacjach inni nie mogą polegać na Twoim zdaniu?
Czy masz wątpliwości, czy poradzisz sobie z codziennymi problemami, które się pojawiają?
Czy uważasz, że Twoja praca lub działania w szkole nie dorównują jakością temu, co robią inni?
Czy wierzysz, że nie jesteś zdolny(a) do osiągnięcia sukcesu?
Czy uważasz, że większość ludzi osiąga w pracy lepsze wyniki niż Ty?
Czy czujesz, że nie masz takich samych talentów do pracy jak większość innych osób?
Czy myślisz, że w kwestiach związanych z pracą lub nauką nie dorównujesz innym intelektualnie?
Czy uważasz, że nie jesteś w stanie samodzielnie radzić sobie z codziennymi czynnościami?
Oceń prawdziwość każdego z tych stwierdzeń na sześciopunktowej skali, gdzie:
1 oznacza "absolutnie nie odpowiada",
2 to "w większości nie odpowiada",
3 to "raczej prawdopodobne, że odpowiada",
4 to "ogólnie zgadza się",
5 to "w większości zgadza się",
6 to "w pełni zgadza się".
Jeśli w swoich odpowiedziach na przynajmniej dwa do trzech pytań uzyskałeś wynik 4 lub więcej, może to być sygnał, że wzorce wyuczonej bezradności pojawiają się w niektórych obszarach Twojego życia.
Wyuczona bezradność leczenie
Brak jest specyficznego leczenia wyuczonej bezradności, gdyż nie jest to choroba. Najważniejsze jest, aby pacjent zidentyfikował problem. Większość ludzi nie rozumie, dlaczego ich życie pełne jest problemów, i nie zamierza niczego zmieniać. Kluczową trudnością w pokonaniu syndromu jest obiektywna ocena sytuacji. Osoby dotknięte tym problemem widzą otoczenie i same siebie przez pryzmat beznadziejności. Można jednak z tym walczyć, najistotniejsze jest nie zboczenie z wybranej ścieżki i zablokowanie negatywnych myśli.
Pierwszym krokiem jest rozpoznanie obszarów, w których pacjent najczęściej czuje bezradność, na przykład w życiu zawodowym. Osoba od lat otrzymująca niskie wynagrodzenie i nie doceniana przez przełożonych, może obawiać się zmiany pracy lub ubiegania się o wyższe stanowisko. Ważne jest zapisywanie problematycznych kwestii.
Następnie konieczna jest analiza słabych stron i rozważenie możliwych działań na rzecz poprawy sytuacji. Zapisz wszystkie opcje i w razie potrzeby zasięgnij porady bliskich. W tym momencie może pojawić się ponownie wyuczona bezradność, mówiąca, że plany są nierealne. Należy zatrzymać negatywne myśli i obiektywnie ocenić pojawiające się pomysły.
Zapamiętaj i zapisz osiągnięcia. Wartościowe są zwłaszcza sukcesy, w które wcześniej nie wierzono. Po ustaleniu planu działania, przystąp do transformacji. Myśli powinny stać się przemyślanymi działaniami. Kontroluj swoje myśli i zachowania każdego dnia.
Nie rezygnuj z celu, gdy napotkasz pierwsze trudności. Nie poddawaj się nawet, gdy sytuacja wydaje się beznadziejna. Nie pozwól, by negatywne myśli przejęły kontrolę. Gdy osiągniesz swój cel, zapisz wynik. Nawet jeśli jest on daleki od ideału, jest ważny. Zdobyte doświadczenie jest cenne w każdej sytuacji. Ważne jest, aby utrwalić w pamięci osiągnięty sukces.
Walka z wyuczoną bezradnością to proces długi i złożony. Nie można go pokonać w ciągu godziny czy kilku dni, gdyż jest ona „uczona” przez lata. Warto zatem uzbroić się w cierpliwość. Najlepszym rozwiązaniem jest zwrócenie się po profesjonalną pomoc. Doświadczony psycholog zrozumie przyczyny syndromu, zidentyfikuje mocne strony pacjenta, przygotuje szczegółowy plan działania i dobierze skuteczne narzędzia przywracające pewność siebie. Specjalista pomoże także w korekcie samooceny. Po zakończeniu psychoterapii życie nabierze nowych barw, a cele staną się osiągalne.
Katalog chorób