Fobie u dzieci i młodzieży to nieproporcjonalnie intensywne reakcje strachu, manifestujące się przy oczekiwaniu bądź bezpośrednim styku z konkretnym obiektem czy sytuacją. Charakterystyczne są dla nich zwiększony niepokój, emocjonalny dyskomfort, reakcje autonomiczne (np. problemy ze snem, apetytem, przyspieszony rytm serca) oraz tendencja do unikania.
Strach jest normalną emocją u zdrowych dzieci i młodzieży, będącą odpowiedzią na zagrożenie. Fizjologiczne mechanizmy, które za nim stoją, przygotowują organizm do oceny sytuacji i podjęcia akcji obronnej. Fobia jednak wykracza poza normalny strach ze względu na swą intensywność, długość trwania, nieadekwatność i obsesyjność. Charakterystyczne dla niej jest świadomość dziecka, co do nielogiczności i niecelowości swojego strachu, próby oporu i unikania. Ciężkie przypadki fobii, ograniczające funkcjonowanie, dotyczą około 2% dzieci i młodzieży, przy czym częściej diagnozuje się je u dziewcząt w wieku przedszkolnym i szkolnym. Może to wynikać z ich większej gotowości do wyrażania obaw.
Przyczyny fobii u dzieci i młodzieży mogą być różnorodne. Należą do nich:
Metody wychowawcze – fobie mogą być wywoływane przez rygorystyczne, dyrektywne podejście, nadopiekuńczość, nadmierną kontrolę czy lęk rodziców.
Doświadczenie przemocy –lęki mogą pochodzić z obserwacji scen przemocy, morderstw, prześladowań w filmach czy programach TV.
Intensywny strach – trwałe fobie mogą rozwijać się po przeżyciu silnego strachu, np. ataku psa, pożaru, upadku z wysokości.
Choroby psychiczne – fobie mogą być elementem nerwicy obsesyjno-kompulsyjnej, schizofrenii, zaburzeń afektywnych dwubiegunowych czy zaburzeń lękowych.
Według teorii poznawczej, adekwatne lęki wynikają z błędnego postrzegania i interpretowania informacji, gdzie ocena sytuacji jest zniekształcona, a niegroźne bodźce prowokują panikę i chęć ucieczki. Największe zniekształcenia procesów myślowych, jak psychoza, opierają się na urojeniowych przekonaniach i halucynacjach. Lęki bardziej adekwatne często wiążą się z wyraźnymi cechami psychologicznymi, akcentami charakteru i nerwicami reaktywnymi. Do grupy ryzyka zalicza się dzieci niespokojne, podejrzliwe, podatne na sugestie i łatwo ulegające wpływom. Koncepcja behawioralna interpretuje strach, jako reakcję odruchową, powstałą w wyniku warunków zewnętrznych, takich jak stresujące sytuacje, wysoki niepokój rodzica czy destrukcyjny styl wychowania.
Klasyfikacja lęków, szczególnie obsesyjnych, opiera się na ocenie ich nasilenia, wpływu na stan emocjonalny i somatyczny oraz stopniu niedostosowania społecznego. Ciężkie przypadki charakteryzują się paniką, przerażeniem, pobudzeniem ruchowym, opóźnieniem, zaburzeniami rytmu oddychania i bicia serca, oraz unikaniem potencjalnie wyzwalających sytuacji. W łagodnych przypadkach fobie są częściowo kontrolowane, bez zewnętrznych zmian emocjonalnych i wegetatywnych, a ograniczenia behawioralne są kompensowane. Psychiatra A. Karvasarsky zaproponował klasyfikację lęków według ich treści, wyróżniając m.in.:
Strach przed przestrzenią klaustrofobia, agorafobia, lęk wysokości.
Fobie społeczne lęk przed reakcją innych, np. przed publicznymi wystąpieniami.
Nosofobia lęki związane z obawą przed chorobami.
Tanatofobia strach przed śmiercią.
Lęki seksualne strach przed intymnością, konsekwencjami zachowań romantycznych i masturbacji.
Strach przed uszkodzeniem obawy dotyczące samookaleczenia i krzywdzenia innych.
Kontrastowe lęki strach przed popełnieniem nieprzyzwoitego czynu.
Fobofobia lęk przed powtórzeniem ataków strachu.
Objawy fobii u dzieci i młodzieży często różnią się w zależności od wieku. U małych dzieci obsesyjne lęki są rzadkie, gdyż brakuje im krytycznego myślenia pozwalającego na ocenę własnego stanu i identyfikację fobii. U przedszkolaków dominują lęki wpływające na emocje, zachowania i rozwój psychiczny. Dzieci w wieku szkolnym zaczynają rozumieć nieadekwatność i absurdalność swoich lęków, co pozwala im na podejmowanie prób walki z nimi. Od 5-8 roku życia pojawiają się prawdziwe fobie, których objawy rozwijają się w określonych sytuacjach.
Fobia objawia się na poziomie emocjonalnym, autonomicznym i behawioralnym. Młodsze dzieci reagują płaczem, krzykiem, ucieczką, szukaniem pomocy u dorosłych. Starsze dzieci i nastolatki starają się przeciwstawiać strachowi, znajdując logiczne uzasadnienie dla unikania sytuacji i kontrolując swoje emocje. Zmiany wegetatywne obejmują zawroty głowy, nudności, przyspieszenie akcji serca, zwiększoną potliwość, osłabienie, drętwienie, nadmierną aktywność ruchową i uczucie braku tlenu. Strach często manifestuje się we śnie, prowadząc do bezsenności.
Wśród najwcześniejszych fobii przedszkolaków znajdują się lęki przed zwierzętami, nieistniejącymi postaciami, ciemnością, ciszą i samotnością. U młodszych uczniów pojawia się tanatofobia. Wśród młodzieży dominują fobie społeczne i obsesyjne lęki związane z relacjami intymnymi.
Komplikacje fobii obejmują zaburzenia emocjonalne i niedostosowanie społeczne. Z biegiem czasu obsesyjne lęki mogą prowadzić do ograniczenia aktywności życiowej dziecka lub nastolatka, włącznie z izolacją w domu i potrzebą ciągłej obecności rodzica.
Diagnostyka fobii wymaga nawiązania zaufania między lekarzem a dzieckiem, gdyż dzieci z obsesyjnymi lękami często odczuwają wstyd i nieśmiałość. Badanie przeprowadzane przez psychiatrę, psychoterapeutę lub psychologa obejmuje wywiad, metody samoopisu, testy rysunkowe, interpretację sytuacji życiowych oraz ankiety dla rodziców. Diagnostyka różnicowa jest kluczowa, gdyż fobie mogą być częścią szerszych zaburzeń psychicznych, takich jak nerwice, schizofrenia czy psychoza maniakalno-depresyjna.
Leczenie fobii u dzieci i młodzieży skupia się głównie na zastosowaniu technik terapii behawioralnej. Rodzice odgrywają istotną rolę w procesie leczenia, często pełniąc funkcję współpsychoterapeutów, co przyspiesza postęp terapii, ponieważ dziecko czuje się bezpieczniej, a rodzice mogą stosować pewne elementy terapii w domu. Jedną z popularnych metod psychoterapii jest systematyczne odczulanie. Ta metoda zakłada, że chorobowy strach jest wynikiem niegasnącego odruchu na dany bodziec i aby wygasić fobię, niezbędna jest stopniowa ekspozycja na bodziec.
Proces terapeutyczny obejmuje kilka etapów:
Przetwarzanie poznawcze. Psychoterapeuta wykorzystuje logiczne argumenty, aby skorygować irracjonalne przekonania o groźnym bodźcu. Pacjent jest motywowany do rozmowy o swoim stanie emocjonalnym.
Trening relaksacyjny. Uczenie dziecka technik oddechowych i rozluźniania mięśni, by zwiększyć kontrolę nad swoim stanem fizycznym i emocjonalnym.
Konwergencja. Pacjent i psychoterapeuta dobierają bodźce o różnym stopniu intensywności i pracują nad nimi, zaczynając od mniej przerażających. Proces ten łączy techniki relaksacyjne i przetwarzanie poznawcze, stopniowo zmniejszając strach.
W przypadku cięższych zaburzeń emocjonalnych, takich jak ataki paniki, stany lękowe czy depresja, stosuje się leczenie farmakologiczne z użyciem leków przeciwdepresyjnych i przeciwlękowych.
Rokowanie w przypadku fobii u dzieci jest ogólnie pozytywne szczególnie, gdy lęki wynikają z cech emocjonalnych i osobistych, a nie z procesów psychicznych. Zapobieganie fobii polega na odpowiednim reagowaniu bliskich na lęki dziecka, rozpoznawaniu ich realności, unikaniu bagatelizowania czy stygmatyzowania. Ważna jest rozmowa o problemie w spokojnej atmosferze oraz wsparcie dziecka w sytuacjach, kiedy może stawić czoła swoim lękom, zachęcając do stopniowego oswajania się z obiektem czy sytuacją wywołującą strach.
Katalog chorób