Deprywacja

Deprywacja w psychologii określa stan psychiczny, gdzie osoba nie jest w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb przez utratę źródła ich zaspokojenia. Często problem ubóstwa psychicznego ma swoje początki we wczesnym dzieciństwie i z czasem może się łagodzić lub pogłębiać, prowadząc do różnych zaburzeń psychicznych. Deprywacja przywiązania występuje, gdy niemowlę nie jest w stanie nawiązać emocjonalnej więzi z matką lub jej zastępcą (ojcem, opiekunem). Jest to typowe dla dzieci wychowywanych w rodzinach dysfunkcyjnych, domach dziecka, internatach, gdzie ich podstawowe potrzeby – opieki, miłości, szacunku, samorealizacji i bezpieczeństwa – nie są zaspokajane. W takich środowiskach ograniczone możliwości interakcji społecznych sprzyjają rozwojowi deprywacji psychicznej. Deprywacja może też wynikać z wymuszonej separacji dziecka od matki, na przykład podczas dłuższego pobytu dziecka lub matki w szpitalu. To może zakłócić ich wzajemną więź, zwłaszcza przy długotrwałej separacji.

Deprywacja u dzieci może prowadzić do trwałych problemów poznawczych, społecznych i emocjonalnych w dorosłości.

U dorosłych deprywacja może pojawić się w wyniku utraty ważnych elementów życia, wymuszonej izolacji, braku emocji itd. Przykłady to śmierć bliskiej osoby, znęcanie się nad dzieckiem, długoterminowa hospitalizacja, sieroctwo.

Eksperci w dziedzinie zdrowia psychicznego wyróżniają różne formy deprywacji:

Umiarkowany stopień zaburzenia. Cechuje się on umiarkowaną niestabilnością w sferze emocjonalnej, wolicjonalnej i motywacyjnej.

Przeciętny stopień deprywacji. Objawia się poprzez obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego oraz pojawieniem się zaburzeń psychicznych i somatycznych.

Ciężki etap deprywacji. Odznacza się znaczącym deficytem w rozwoju umysłowym.

Główne rodzaje deprywacji psychicznej to:

Deprywacja emocjonalna. Zwykle rozwija się w dzieciństwie w wyniku braku akceptacji, aprobaty, miłości i opieki, najczęściej ze strony matki.

Deprywacja sensoryczna. Powstaje z braku możliwości zaspokojenia potrzeb sensorycznych, takich jak dotyk, uściski czy wzajemne spojrzenia.

Deprywacja poznawcza. Charakteryzuje się opóźnieniem w rozwoju funkcji intelektualnych, często wynikającym z niezrozumienia rodzica i, pośrednio, otaczającego świata.

Ubóstwo społeczne. Polega na pozbawieniu możliwości pełnienia roli społecznej (np. jako syn, córka), co wpływa na zachowanie dziecka i jego interakcje z innymi.

Deprywacja osobista charakteryzuje się bogatym spektrum objawów niedostosowania społeczno-psychologicznego.

Wśród głównych objawów deprywacji osobowości wyróżnia się:

Zaburzenia rozwojowe u dzieci;

Agresywność;

Impulsywność;

Izolacja i milczenie;

Nieufność;

Nieposłuszeństwo u dzieci;

Zaburzenia nawyków żywieniowych;

Trudności w wyrażaniu uczuć;

Niski poziom zaufania;

Problemy w tworzeniu relacji międzyludzkich;

Niestabilność emocjonalna, taką jak płacz czy wybuchy gniewu;

Niedostosowanie społeczne;

Niska samoocena i negatywny obraz siebie;

Zwiększony lęk i niepokój;

Zaburzenia zachowania;

Autoagresja, w tym skłonność do samookaleczenia;

Tendencje uzależnienie(np. alkohol, narkotyki);

Skłonności samobójcze.

Główną przyczyną deprywacji psychicznej jest niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich, takich jak miłość i komunikacja.

U dzieci deprywacja może wynikać z emocjonalnego chłodu rodziców, braku czułości i miłości, przemocy, długotrwałej rozłąki z matką, alkoholizmu lub narkomanii rodziców, życia w nieprzyjaznym środowisku, całkowitej izolacji, pobytu w domu dziecka lub internacie, a także obecności wad sensorycznych (np. głuchota, ślepota).

W przypadku dorosłych deprywacja może być wywołana przez izolację społeczną, samotność, długotrwały pobyt w szpitalu czy więzieniu, śmierć bliskiej osoby. Kluczową rolę w patogenezie zaburzeń deprywacyjnych odgrywa więź dziecka z matką.

Deprywacja we wczesnym dzieciństwie sprzyja rozwojowi mechanizmów obronnych skierowanych przeciwko odrzucającemu środowisku. Wzmocnione działania obronne uniemożliwiają dziecku pozytywne postrzeganie i interakcję ze światem, prowadząc do dalszej izolacji i zaburzając procesy rozwoju psychicznego.

Diagnozowanie deprywacji to złożony i czasochłonny proces, wymagający współpracy różnych specjalistów, takich jak psychiatrzy, psycholodzy, neurologowie, pedagodzy i pracownicy socjalni.

Szczególnie istotne jest przeprowadzenie kompleksowych badań w przypadku dzieci z grup ryzyka, takich jak sieroty czy dzieci z rodzin dysfunkcyjnych.

Do diagnozy deprywacji psychicznej stosuje się następujące metody:

Wywiad kliniczny, rozmowa. Daje wstępną ocenę stanu emocjonalnego pacjenta, jego reakcji, krytyczności i zdolności do nawiązywania kontaktu.

Testy i ankiety. Specjaliści korzystają z kwestionariuszy osobowości, relacji rodzic-dziecko i testów projekcyjnych. W diagnozie deprywacji behawioralnej u dzieci wykorzystuje się techniki rysunkowe do identyfikacji doświadczeń i ukrytych cech zachowania.

Aktualnie nie istnieje uniwersalna metoda leczenia deprywacji. Nacisk kładzie się na eliminację przyczyn zaburzenia i jego konsekwencji.

Terapia deprywacyjna najczęściej odbywa się w ośrodkach rehabilitacyjnych lub przychodniach psychoneurologicznych. Plan leczenia jest ustalany indywidualnie, w zależności od objawów i wieku pacjenta.

W leczeniu zaburzeń deprywacyjnych stosuje się:

Psychoterapia (indywidualna, grupowa, rodzinna). Zajęcia grupowe uczą dzieci budowania relacji z rówieśnikami, kształtując osobowość i role społeczne. Psychoterapia indywidualna, zwłaszcza poznawczo-behawioralna, jest skuteczna w leczeniu zaburzeń emocjonalnych takich jak lęk, depresja, nerwica. Psychoterapia rodzinna pomaga w nawiązywaniu relacji rodzinnych i przezwyciężaniu deprywacji.

Psychokorekcja. Stosowana przy opóźnieniach w rozwoju poznawczym. Specjalne ćwiczenia i gry wspomagają rozwój uwagi, pamięci, umiejętności motorycznych i myślenia.

Terapia lekowa. Zalecana w przypadku ciężkich zaburzeń zachowania i emocji. Leczenie, przepisywane wyłącznie przez psychiatrę, może obejmować środki uspokajające, antydepresyjne, przeciwpsychotyczne i inne.

Bez odpowiedniej korekty psychologicznej lub pedagogicznej, proces deprywacji może postępować i prowadzić do rozwoju zaburzeń psychotycznych.

W wczesnym dzieciństwie u pacjentów dominują problemy emocjonalno-wolicjonalne, opóźnienia rozwojowe oraz zaburzenia mowy. Często diagnozowane są zaburzenia nerwicowe, takie jak ruchy obsesyjne, tiki, moczenie nocne, parasomnie i depresja.

W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym i uczniów szkół podstawowych, obserwuje się odchylenia w zachowaniu i upośledzenie umysłowe. U młodzieży z deprywacją mogą wystąpić psychopatia i zaburzenia depresyjne.

Dorośli z deprywacją często nadużywają alkoholu i narkotyków, są skłonni do zachowań przestępczych, pasożytnictwa i mogą wykazywać cechy psychopatii.

Jeśli podejrzewasz, że Twoje dziecko lub ktoś bliski może cierpieć na zespół deprywacji, zalecane jest skonsultowanie się ze specjalistą zdrowia psychicznego.

Oznaki wskazujące na deprywację u dziecka obejmują:

Brak strachu przed obcymi;

Zastraszanie lub krzywdzenie innych;

Unikanie kontaktu wzrokowego;

Niezdolność do uśmiechu;

Silne wybuchy gniewu;

Brak przywiązania do opiekunów;

Zachowanie opozycyjne.

U dorosłych deprywacja może objawiać się:

Trudnościami w rozpoznawaniu emocji;

Brakiem uczuć;

Niskim poziomem zaufania;

Problemami w utrzymaniu relacji;

Negatywnym obrazem siebie;

Złością, impulsywnością.

Podstawą pierwotnej profilaktyki deprywacji jest utrzymanie pełnoprawnej rodziny i sprzyjającego środowiska psychologicznego, co obejmuje zapobieganie rozwodom i niechcianym ciążom.

Dla dzieci, które już doświadczyły deprywacji, kluczowa jest resocjalizacja. Pod opieką kompetentnych nauczycieli, dziecko angażuje się w sport, działalność twórczą i pożyteczną pracę. Dzięki aktywności twórczej zmniejszają się skutki deprywacji sensorycznej, a aktywność fizyczna pomaga redukować agresję.