Smutek

W psychologii, smutek jest intensywnym stanem emocjonalnym, który towarzyszy doświadczeniu utraty kogoś lub czegoś, z czym łączyła nas silna więź. Objawia się głębokim smutkiem bądź żalem.

Czasem pacjent sam nie jest w stanie uporać się z trudnościami życiowymi. W takich momentach wsparcie psychologa staje się nieocenione. Ignorowanie tego stanu może prowadzić do poczucia winy i w konsekwencji do głębokiej depresji.

Strata jest nieodłączną częścią życia każdego człowieka, niezależnie od tego, czy chodzi o zwolnienie z pracy, utratę kogoś bliskiego czy bolesne rozstanie. Sposoby radzenia sobie ze żalem są różnorodne i indywidualne. Niektórzy izolują się od rodziny i przyjaciół, inni spędzają dni na płaczu, jeszcze inni reagują agresją. Nie istnieje 'dobry' ani 'zły' sposób na przeżywanie straty – każdy radzi sobie z nią na własny sposób.

W procesie żałoby wyróżniamy pięć głównych etapów: szok, złość, targowanie się, depresja i akceptacja. Każdy z nich jest kluczowy i charakteryzuje się swoistymi niuansami. Proces żałoby jest złożony i składa się z wielu etapów. Przeciętnie trwa od 12 do 18 miesięcy, choć nie zawsze przebiega liniowo. Osoba pogrążona w żałobie może przeplatać fazy, do nich wracać i poruszać się przez nie w swoim tempie. Przykładowo, niektóre osoby pomijają etap złości.

Psycholodzy rozróżniają dwa typy sytuacji wywołujących żałobę:

• Przewidywaną,

• Nieprzewidywaną.

W pierwszym przypadku pacjent zaczyna przeżywać pięć etapów jeszcze przed faktyczną stratą, psychicznie przygotowując się na nadchodzące wydarzenia. To pozwala mu spokojniej przejść przez początkowe fazy akceptacji.

W przypadku strat niespodziewanych, jak ciężka choroba, śmierć bliskiej osoby czy zdrada, mówimy o sytuacji kryzysowej. Siła emocjonalna wywołana takimi okolicznościami zależy od wagi sytuacji. Termin 'kryzys' jest neutralny i nie powinien być interpretowany wyłącznie pozytywnie bądź negatywnie.

Sposób przeżywania kryzysu zależy od wielu czynników, w tym od stabilności emocjonalnej pacjenta, jego statusu społecznego i środowiska. Nie da się przewidzieć, jak osoba poradzi sobie w danej sytuacji. Eksperci opracowali uniwersalny algorytm, który pomaga stopniowo wyjść z trudnego stanu psychicznego.

Rozumienie etapów żałoby pozwala uniknąć problemów takich jak:

• Utrata kontroli nad sytuacją,

• Zerwanie relacji z bliskimi z powodu izolacji,

• Niewłaściwe zarządzanie finansami,

• Utrata pracy z powodu stresu.

Każdy etap żałoby powinien trwać maksymalnie 60 dni. Jeśli którykolwiek z etapów zostanie opóźniony lub pominięty, proces rehabilitacji może nie przynieść oczekiwanych rezultatów. Innymi słowy, jeśli proces żałoby zostaje zakłócony, problem może pozostać nierozwiązany, uniemożliwiając osobie powrót do normalnego funkcjonowania w życiu codziennym.

Fazy żałoby to mechanizmy obronne naszej psychiki, które ułatwiają stopniowe przyzwyczajenie się do straty i jej akceptację. Szok wywołany utratą jest często ogromny, stąd etapy żałoby mogą zachodzić równocześnie lub przeplatać się, ale zazwyczaj występują w określonej sekwencji i mają charakterystyczny czas trwania. Żałoba jest doświadczeniem bolesnym, jednak stanowi zdrowy proces adaptacyjny dla osób pogrążonych w smutku. Staje się problematyczna, gdy osoba zatrzymuje się na jednym etapie i nie jest w stanie go przepracować. W takich przypadkach, gdy żałoba przedłuża się na lata, pomoc psychologa jest niezbędna.

Etapy smutku obejmują:

Negację. To etap, w którym osoba odmawia przyjęcia do wiadomości tego, co się wydarzyło. Może ignorować zarówno zewnętrzne wydarzenia, jak i własne wewnętrzne doświadczenia. Decyzje i działania mogą wydawać się irracjonalne. Ta faza chroni przed silnym ciosem psychicznym, umożliwiając mózgowi stopniowe przetwarzanie informacji. W tym czasie ważne jest wsparcie bliskich, by delikatnie przywrócić osobę do rzeczywistości i uniknąć stanu „autopilota”.

Gniew. Jest to faza, w której agresja i frustracja mogą być kierowane na innych lub przedmioty. Jest to sposób na ukrycie własnych emocji i bólu. Ważne jest, aby nie kumulować negatywnych emocji, ale znaleźć dla nich zdrowe ujście, np. przez sport czy sztukę.

Targowanie się. W tej fazie, pacjenci często próbują negocjować z wyższymi mocami, obiecując zmiany w zamian za ulgę w cierpieniu. Jest to próba odroczenia nieuniknionego i schowania się przed smutkiem.

Depresja. Uważana za jedną z najtrudniejszych faz, charakteryzuje się akceptacją emocji i straty. Objawy mogą obejmować utratę apetytu, problemy ze snem, myśli samobójcze, i obniżoną samoocenę. W takim przypadku pomoc psychoterapeuty jest zalecana.

Akceptacja. Ostatni etap nie zawsze jest radosny. Oznacza on świadomość, że trzeba przekroczyć barierę bólu, aby móc dalej funkcjonować. Tylko osoba doświadczająca żałoby może pokonać ten etap, z pomocą czasu i samozrozumienia.

Etapy smutku
Teoria Küblera-Rossa o etapach żałoby nie jest jedynym podejściem do tego zagadnienia. Niektórzy psychologowie uznają ją za przestarzałą i nieadekwatną do realiów współczesnych. Badania mające potwierdzić jej założenia nie wykazały jasnego schematu przejścia między poszczególnymi etapami.

Profesor George Bonanno z Uniwersytetu Columbia, badając żałobę przez 30 lat, stwierdził, że większość ludzi radzi sobie ze stratą stosunkowo dobrze. W przeciwieństwie do teorii Sigmunda Freuda o „wiecznie krwawiącej bliznie”, Bonanno zaobserwował, że wielu ludzi wykazuje silną stabilność psychiczną pozwalającą im wrócić do normy kilka miesięcy po tragicznym wydarzeniu. Ludzki mózg wykorzystuje różnorodne strategie adaptacyjne, które Bonanno określa mianem „nieortodoksyjnych mechanizmów radzenia sobie”, takich jak skrajny egoizm, nietypowy humor, czy tłumienie negatywnych emocji.

Bonanno wyróżnia cztery główne typy reakcji na żałobę:

Zrównoważony rozwój – najczęściej występująca reakcja, pomagająca ludziom przetrwać tragiczne zdarzenia bez poważnych konsekwencji dla zdrowia fizycznego i psychicznego.

Powrót do zdrowia – krótkotrwały okres, w którym pacjent przejawia łagodne zaburzenia zachowania i symptomy depresyjne, po którym następuje powrót do zdrowia.

Przewlekła dysfunkcja – długotrwałe okresy depresyjnych zaburzeń, trwające 12 miesięcy lub dłużej.

Opóźniona reakcja – brak wyraźnych objawów żałoby bezpośrednio po stracie, po czym pojawiają się objawy lękowe.

W obszarze psychologii istotne jest również podejście logoterapeutyczne, oparte na pracach Viktora Frankla. Austriacki psychiatra twierdził, że ludzki umysł szuka znaczenia we wszystkim, nawet w tragedii. Choć początkowo strata może wydawać się bezsensowna, z czasem ludzie odnajdują w niej pewne znaczenie dla siebie, co pomaga im uporać się ze stratą i przejść przez żałobę.

Objawy smutku 

Każda osoba przeżywa stratę na swój sposób. Do naturalnych objawów żałoby zaliczamy: 

Oderwanie od rzeczywistości i stres psycho-emocjonalny; 

Śmiech poprzez łzy, co wskazuje na indywidualną reakcję na stres, czasem manifestującą się w zachowaniu histerycznym; 

Zmiany w stylu życia, gdzie przez traumę moralną człowiek traci zainteresowanie tym, co wcześniej sprawiało mu przyjemność; 

Chorobowe poczucie winy; 

Agresję skierowaną ku innym; 

Chaotyczne i nieproduktywne działania, będące przejawem niezręczności; 

Egzaltację, czyli skłonność do silnych emocjonalnych wybuchów; 

Utrzymujący się szok po stracie.

Eksperci dzielą oznaki żałoby na typowe i chorobowe. Typowe objawy często ustępują samoistnie i nie wymagają interwencji medycznej. Natomiast rozwój reakcji na stratę wymaga wsparcia psychoterapeutycznego.

Depresja po stracie jest normalnym zjawiskiem, lecz jej długość waha się indywidualnie. Przeciągająca się depresja może prowadzić do poważnych powikłań. Ważne jest odróżnienie typowych objawów żałoby od chorobowych. Do typowych należą: 

Problemy z apetytem; 

Osłabienie układu odpornościowego; 

Intensywne bóle głowy; 

Zaburzenia snu; 

Wysoka drażliwość; 

Chroniczne niezadowolenie z siebie; 

Skrajne wyczerpanie; 

Apatia.

Te oznaki są uznawane za naturalne i nieuniknione, ale wymagają uwagi. Pacjent potrzebuje wsparcia rodziny, by poradzić sobie ze stratą. Z biegiem czasu, ludzie zwykle wracają do normy. Jednak w niektórych przypadkach rozwijają się oznaki żałoby, takie jak: 

Przedłużająca się depresja, trwająca nawet kilka lat; 

Chroniczny brak snu; 

Zaburzenia hipochondryczne; 

Nadpobudliwość jako próba neutralizacji negatywnych emocji; 

Rozwój uzależnień (alkohol, narkotyki) jako sposób na zapomnienie o stracie; 

Emocjonalna obojętność, brak reakcji na otoczenie; 

Myśli samobójcze.

Leczenie smutku

Terapia żałoby staje się niezbędna, gdy ktoś nie potrafi samodzielnie uporać się ze stratą. Pacjenci często bagatelizują wagę potencjalnych konsekwencji, odkładając wizytę w klinice. Jednak osoba zmagająca się z żałobą może być niczym tykająca bomba, gotowa do wybuchu w każdej chwili. Ważne jest, aby uważnie obserwować bliskich i niezwłocznie zasięgnąć porady lekarza przy pojawieniu się pierwszych alarmujących symptomów.

Psychoterapeuta przeprowadza ocenę kliniczną i dobiera odpowiednią metodę leczenia. W leczeniu żałoby stosuje się głównie dwie metody:

Psychoterapia

Terapia poznawczo-behawioralna. Skupia się na leczeniu zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, lęki, PTSD. Specjalista wspiera pacjenta w eliminowaniu negatywnych wzorców zachowań, które szkodzą jakości życia. Pacjent uczy się identyfikować i przekształcać myśli i emocje, które pogłębiają cierpienie.

Terapia akceptacji i zaangażowania. Obejmuje sześć etapów: akceptację negatywnych emocji, dystansowanie poznawcze, skupienie na teraźniejszości, samoobserwację, określenie wartości życiowych oraz podjęcie działań.

Farmakoterapia

Środki uspokajające. Oparte głównie na składnikach roślinnych, przynoszą efekt po 10-14 dniach stałego stosowania.

Anksjolityki. Stosowane w przypadku histerii i ataków paniki, przynoszą szybki efekt. Dawkowanie ustalane indywidualnie.

Neuroleptyki. Zmniejszają szybkość przekazywania impulsów nerwowych, używane w przypadku poważniejszych zaburzeń psychicznych.

Nieleczone problemy żałobne mogą prowadzić do poważnych komplikacji, w tym:

• Pogorszenie relacji interpersonalnych,

• Rozwój uzależnień od alkoholu lub narkotyków,

• Nieuzasadniony niepokój,

• Rozwój poważnych zaburzeń neuropatycznych,

• Wycofanie się z życia społecznego,

• Problemy rodzinne i zawodowe.