Nadużywanie leków z grupy nasennych, uspokajających i przeciwlękowych stanowi rosnący problem. W szczególności benzodiazepiny znajdują powszechne zastosowanie. Dane statystyczne z końca ubiegłego wieku wskazują, że w Ameryce i Europie ponad 10% ludności regularnie korzystało z tych środków.
W kontekście nadużywania substancji psychoaktywnych, uzależnienie od leków nasennych i uspokajających częściowo zastąpiło nadużywanie barbituranów. Spowodowane to było ograniczeniami w medycznym zastosowaniu barbituranów i przejściem na benzodiazepiny oraz inne leki nasenne niebędące barbituranami. Charakterystyka kliniczna obu rodzajów uzależnień jest podobna, a ryzyko rozwoju uzależnienia jest zwiększone u pacjentów z określonymi schorzeniami.
Leki uspokajające, nasenne rozwój uzależnienia
Leki nasenne i uspokajające, w tym benzodiazepiny, barbiturany i inne, mają różnorodne zastosowania medyczne, w tym w leczeniu zaburzeń snu, stanów lękowych czy zaburzeń psychosomatycznych. Po ograniczeniu użycia barbituranów, benzodiazepiny stały się środkami uspokajającymi pierwszego wyboru.
Te leki są zazwyczaj przyjmowane doustnie ze względu na wygodę i akceptowalność z psychologicznego punktu widzenia. Po doustnym przyjęciu szybko się wchłaniają, osiągając maksymalne stężenie we krwi po około 40-60 minutach. Są metabolizowane w wątrobie i wydalane z organizmu w ciągu kilku dni.
Skutki długotrwałego stosowania
Długotrwałe stosowanie tych leków prowadzi do zwiększonej tolerancji, wymagając zwiększenia dawki do osiągnięcia pożądanego efektu. Z czasem zmniejsza się ich uspokajające i przeciwlękowe działanie. Ponadto występuje tolerancja krzyżowa z alkoholem, barbituranami i niektórymi innymi substancjami psychoaktywnymi.
Nadużywanie benzodiazepin i innych leków uspokajających może prowadzić do euforii, podobnej do efektów barbituranów. Możliwe są różne objawy, od letargu do zwiększonej aktywności fizycznej. Regularne przyjmowanie dużych dawek tych leków prowadzi do zmniejszenia ich skuteczności, co może skłaniać do dalszego zwiększania dawki, prowadząc do uzależnienia psychicznego i fizycznego. Euforia stopniowo maleje, a głównym motywem przyjmowania leku staje się unikanie objawów odstawiennych.
Objawy nadużywania leków uspokajająco-nasennych
W początkowej fazie stosowania, leki uspokajająco-nasenne mogą wywoływać efekty podobne do zatrucia alkoholem lub barbituranami. Przy długotrwałym stosowaniu, zaburzenia koordynacji mogą zmniejszać się lub znikać. Po ustąpieniu działania leku często pojawia się depresja, osłabienie, płaczliwość, drażliwość, a nawet krótkie napady złości. Duże dawki mogą prowadzić do zaburzeń świadomości, czasem z iluzjami i halucynacjami, a przedawkowanie może skutkować śpiączką, a nawet śmiercią z powodu zaburzeń funkcji serca i płuc.
Odstawienie leków może wywołać ciężkie zaburzenia nastroju, niepokój, lęk, depresję, letarg, a czasem napady pobudzenia. Może wystąpić bezsenność, koszmary senne, nadmierne pocenie, przyspieszona akcja serca, zaburzenia apetytu, nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy oraz drżenie palców. Skóra staje się blada, a źrenice rozszerzone. W dniach 2-3 po odstawieniu może pojawić się konwulsyjne drżenie mięśni. Rzadziej obserwuje się zwiększoną wrażliwość na bodźce zewnętrzne, parestezje i zaburzenia percepcji.
W skrajnych przypadkach mogą rozwinąć się psychozy odstawienne, z zaburzeniami świadomości takimi jak delirium. Objawy te mogą mieć różne formy, od pobudzenia po halucynacje i paranoję, aż do psychoz z nasilonym lękiem, depresją, depersonalizacją i zmianami w postrzeganiu własnego ciała. Objawy odstawiennych po odstawieniu benzodiazepin trwają zazwyczaj 2-3 tygodnie, chociaż zdarzają się przypadki, gdy niektóre objawy utrzymują się nawet do 3 miesięcy.
Leczenie uzależnienia od środków nasennych i uspokajających
Leczenie uzależnienia od leków uspokajająco-nasennych obejmuje kilka podejść. Pierwsze z nich to stopniowe zmniejszanie dawki przyjmowanego leku. Drugie polega na zastąpieniu uzależniającego leku innym środkiem, który wykazuje tolerancję krzyżową. Trzecia metoda to całkowite odstawienie leku z jednoczesnym leczeniem objawów zespołu odstawiennego.
W metodzie stopniowego zmniejszania dawki często stosuje się długo działające benzodiazepiny. Jeżeli uzależnienie dotyczy leku o średnim czasie działania, dawkę redukuje się w ciągu 7-10 dni. W przypadku nadużycia leku długo działającego, proces ten wydłuża się do 10-14 dni. Zespół odstawienny leczy się przy pomocy kwasu walproinowego, karbamazepiny i innych leków. Leczenie może odbywać się zarówno stacjonarnie, jak i ambulatoryjnie, choć w tym drugim przypadku istnieje wyższe ryzyko nawrotu.
Po odstawieniu substancji psychoaktywnej i ustąpieniu objawów odstawiennych pacjent pozostaje pod stałą opieką specjalisty. Zalecana jest również psychoterapia, zarówno grupowa, jak i indywidualna, a w niektórych przypadkach konieczna jest resocjalizacja. Udział w grupach wsparcia może być pomocny, choć dostępność takich grup może być ograniczona w zależności od lokalizacji.
Rokowania dla osób nadużywających środków nasennych i uspokajających są zazwyczaj lepsze niż w przypadku uzależnienia od barbituranów. Jest to spowodowane mniej intensywnymi zaburzeniami nastroju i łagodniejszymi zmianami w funkcjonowaniu intelektualnym. Jednak długotrwałe stosowanie może prowadzić do trwałych zmian w osobowości, przypominających organiczne uszkodzenie mózgu. Takie zmiany mogą obejmować upośledzenie pamięci, obniżenie poziomu inteligencji, egoizm, brak empatii, a także tendencję do łamania norm społecznych i moralnych. Przy takich zmianach obniża się wydajność pracy, a rokowania co do pełnego wyzdrowienia z uzależnienia stają się mniej korzystne.